شرحبیل بن حسنهشُرَحْبیل بن حَسَنه، یا شرحبیل بن عبداللّه، از نخستین صحابه پیامبر و از فرماندهان اسلام در شام می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - پدر و مادر شرحبیل ۳ - ناپدری شرحبیل ۴ - اختلاف درباره قبیله شرحبیل ۵ - شرحبیل از نخستین مسلمان ۶ - هجرت به حبشه ۷ - مهاجرت به مدینه ۸ - شرکت در غزوات ۹ - جزء کاتبان پیامبر ۱۰ - فرمانده لشکر ابوبکر و عمر ۱۱ - فتح اردن در زمان خلافت عمر ۱۲ - فرماندار اردن ۱۳ - وفات شرحبیل ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - کنیه شرحبیلشرحبیل بن حسنه کنیه‌اش ابو عبداللّه، یا ابوعبدالرحمان، یا ابو وائله بود. [۱]
انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۵.
[۲]
الاصابه فى تمیز الصحابة، ج۳، ص۳۲۸.
۲ - پدر و مادر شرحبیلپدر وى، عبداللّه بن مطاع، از قبیله بنیغوث بن مر یا از کنده یا بنی‌جُمَح یا تَمیم بود و مادرش، حَسَنه، از قبیله بنی‌عدی و به قولى، اهل شهر عَدَولى در بحرین بود و به طریق وِلاء، به مَعْمَربن حبیب بن وَهْب بن حُذافه جُمَحی منتسب بود، [۴]
خلیفة بن خیاط، الطبقات، ص۵۳۹.
[۵]
الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ج۲، ص۶۹۸.
ازاینرو، شرحبیل با انتساب به مادرش، به شرحبیل بن حسنه شهرت یافته است. [۷]
الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ج۲، ص۶۹۸.
۳ - ناپدری شرحبیلبه نقل از ابن اسحاق، حسنه نخست زن عبداللّه بن مُطاع بود. چون عبداللّه درگذشت، سفیان فرزند خوانده معمر بن حبیب و مردى از انصار از طایفه بنی‌زُرَیق بن عامر، حسنه را به زنى گرفت و از او صاحب دو پسر به نامهاى خالد یا جابر و جُناده شد. [۹]
الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ج۲، ص۶۹۸ـ۶۹۹.
[۱۱]
الاصابه فى تمیز الصحابة، ج۳، ص۳۲۸.
پس از آن، سفیان، شرحبیل را به فرزند خواندگی پذیرفت، [۱۲]
المحبّر، ص۲۵۴.
بنابراین از شرحبیل نیز همچون سفیان بن معمر جمحی، در زمرۀ بنی‌جُمَح یاد می‌شد، [۱۴]
جمهرة النسب، ص۳۰۲.
اما به نقل از محمد بن عمر واقدی، سفیان بن معمر برادر مادری شرحبیل بن حسنه بوده و حسنه مادر سفیان و شرحبیل بوده است، نه زن سفیان.
۴ - اختلاف درباره قبیله شرحبیلابن حبیب بغدادی [۱۶]
المحبّر، ۱۳۸۴، ص۲۵۴.
حسنه را از قبیله اشعریین دانسته و مسعودی [۱۷]
تنبیه، ص۲۸۳.
نیز شرحبیل بن حسنه را نسبت طابِخى یاد کرده و از خِنْدِف همپیمان قریش دانسته است. بلاذری، به نقل از هَیثم بن عَدیّ، شرحبیل را از حِمْیر دانسته است. [۱۸]
انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۵.
بعد از مرگ سفیان بن معمر و پسران او در زمان خلافت عمر بن خطاب، شرحبیل بن حسنه با قبیله بنی‌زهره همپیمان شد.
۵ - شرحبیل از نخستین مسلمانشرحبیل و دو برادرش خالد و جناده، از نخستین کسانى بودند که مسلمان شدند. ۶ - هجرت به حبشهدر دومین هجرت مسلمانان به حبشه، شرحبیل بن حسنه به همراه سفیان بن معمر و مادر و برادرانش به آنجا مهاجرت کرد، [۲۱]
محمدبن اسحاق بن یسار، سیره ابن السحاق، ص۲۰۷.
[۲۳]
ابی‌جعفر محمدبن حبیب، المحبّر، ۱۳۶۱، ص۴۱۰.
[۲۴]
ابی‌جعفر محمدبن حبیب، المحبّر، ۱۳۸۴، ص۳۰۸.
اما موسی‌بن عقبه [۲۵]
موسی بن عُقبه، المغازى، عقبه ص۷۹.
شرحبیل و برادرانش را جزو مهاجران به حبشه ذکر نکرده است.
۷ - مهاجرت به مدینهبه روایتی، در سال هفتم هجرت، نجاشیپادشاه حبشه. امّ حبیبه را که به همسری پیامبر درآمده بود، همراه شرحبیل به مدینه فرستاد شرحبیل پس از مهاجرت به مدینه، نزد خویشان خود، بنی زُرَیق، اقامت کرد. [۲۸]
.ابن یوسف بن عبداللّه ابن عبدالبر، الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ج۲، ص۶۹۹.
[۲۹]
محمدبن علی بن حجرعسقلانى، الاصابه فى تمیز الصحابة، ج۳، ص۳۲۸.
۸ - شرکت در غزواتدر زمان پیامبر اکرم، شرحبیل در غزوات شرکت کرد. ۹ - جزء کاتبان پیامبراز وى در شمار کاتبان پیامبر یاد شده است، [۳۱]
یعقوبى، تاریخ، ج۲، ص۸۰.
[۳۲]
مسعودى، تنبیه، ص۲۸۳.
و او کاتب نامه پیامبر به مردم سرزمین ایله بود. [۳۳]
محمدبن عمر واقدى، المغازى، ج۳، ص۱۰۳۱.
[۳۵]
یعقوبى، تاریخ، ج۲، ص۸۰.
۱۰ - فرمانده لشکر ابوبکر و عمرشرحبیل بن حسنه در زمان ابوبکر و عمر، به عنوان فرمانده در اکثر جنگها و فتوحات شرکت داشت. او در جنگهای رِدّه، که بلافاصله پس از رحلت پیامبر رخ داد، از جمله در سرکوب مرتدان قضاعه و عمان و نیز مدعیان پیامبری، همچون مُسَیلَمه کذّاب در یمامه، از فرماندهان لشکر ابوبکر بود. [۳۶]
یعقوبى، تاریخ، ج۲، ص۱۳۰.
ابوبکر بلافاصله پس از سرکوبى اهل ردّه، براى جنگ با رومیان آماده شد، و شرحبیل بن حسنه یکى از چهار فرمانده تحت امر خالدبن ولید و سپس ابوعبیدةبن جراح بود که از سوى ابوبکر به شام اعزام شدند. [۴۲]
موسی بن عُقبه، المغازى، عقبه، ص۳۳۷.
[۴۳]
محمدبن عبداللّه ازدى، تاریخ فتوح الشام، ص۸۵.
[۴۶]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۷۶.
[۴۷]
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲، ص۸۱.
شرحبیل با هفت‌هزار سپاهی روانه شام شد و در اردن، و به قولى در بُصری، اردو زد. ۱۱ - فتح اردن در زمان خلافت عمردر زمان خلافت عمر، شرحبیل از سوى ابوعبیده به یارى عمروبن عاص شتافت و تمام اردن را فتح کرد و از آن میان فقط طَبَریه را بدون جنگ گرفت [۵۰]
یعقوبى، تاریخ، ج۲، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
وى بَیسان، سوسیه، اَفیق، جُرَش، بیت‌رأس، قَدَس و جَولان و به روایتى، عکا، صور و صَفوریه را نیز گشود در جنگ مَرْجُال‌صُّفَّر، شرحبیل بن حسنه شایستگى بسیارى از خود نشان داد.
سپس خالدبن ولید وى را نزد ابوبکر فرستاد و ابوبکر او را با لشکرى به جاى ولیدبن عقبه به شام روانه کرد، شرحبیل بن حسنه در جنگهاى یرموک و اجنادین هردو در سال ۱۳ جزو فرماندهان خالدبن ولید بود، [۵۶]
ابن محمد احمدبن اعثم کوفى، الفتوح، ج۱، ص۱۱۵.
در محاصره و فتح دمشق به روایت بلاذری، سال ۱۴، شرحبیل بن حسنه با لشکر خود بر دروازه فرادیس فرود آمد، پس از آنکه ابوعبیده فِحل را به صلح فتح کرد. و بنابه روایتى، شرحبیل صلحنامه‌ای نوشت.
۱۲ - فرماندار اردنعمر بعدآ شرحبیل‌بن حسنه را به امارت اردن گمارد، در سال ۱۷ که عمربن خطّاب به شام رفت، شرحبیل بن حسنه را عزل و معاویة بن ابی سفیان را به جاى وى گذاشت و گفت که شرحبیل را به علت نارضایتى عزل نکرده بلکه مردى مقتدرتر را به جاى او گمارده است. ۱۳ - وفات شرحبیلبه گفتۀ اکثر مورخان، شرحبیل بن حسنه در سال ۱۸ بر اثر طاعونی که در عَمَواس در شام شیوع یافت درگذشت، درحالیکه ۶۷ یا ۶۹ سال سن داشت. [۶۷]
احمدبن یحیی بن جابر بلاذرى، انساب الاشراف، ۱۹۹۷ـ۲۰۰۰، ج۱، ص۲۴۵.
[۶۸]
ابن یوسف بن عبداللّه ابن عبدالبر، الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ج۲، ص۶۹۹.
۱۴ - فهرست منابع• ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفة الصحابه، چاپ محمدابراهیم بنا، محمداحمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، قاهره ۱۳۹۳/۱۹۷۳. • ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت. • محمدبن اسحاق بن یسار، سیره ابن السحاق، چاپ محمد حمیداللّه، قونیه ۱۴۰۱/۱۹۸۱. • ابن محمد احمدبن اعثم کوفی، الفتوح، چاپ على شیرى، بیروت، ۱۴۱۱/۱۹۹۱. • ابی‌جعفر محمدبن حبیب، المحبّر، چاپ ایلزه لیختن شتیتر. • ابی‌جعفر محمدبن حبیب، المنمّق، چاپ خورشید احمد فاروق، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۴/۱۹۶۴. • محمدبن علی بن حجرعسقلانی، الاصابه فی تمیز الصحابة، چاپ علیمحمد بجاوى، بیروت، ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • ابن سعد الطبقات الکبرى. • یوسف بن عبداللّه ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علیمحمد بجاوى، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. • عبدالرحمن بن عبدالرّوا بن عبدالحکم، کتاب فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد جمیرى، بیروت، ۱۴۲۰/۲۰۰۰. • ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ على شیرى، بیروت ۱۹۹۵/۱۴۱۵. • هشام بن محمد ابن کلبی، جمهرة النسب، چاپ ناجى حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶. • ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفى سقا، ابراهیم ابیارى، عبدالحفیظ شلبى، قاهره ۱۹۳۶. • محمدبن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوح الشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، ۱۹۶۹. • بخاری، التاریخ الکبیر، دیاربکر، المکتبة الاسلامیة. • احمدبن یحیی بن جابر بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷ـ۲۰۰۰. • بلاذرى، فتوح البلدان، چاپ دخویه، فرانکفورت ۱۴۱۳/۱۹۹. • خلیفةبن خیاط، الطبقات، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. • طبری، تاریخ. • مسعودی، تنبیه. • موسی‌بن عُقبه، المغازی، چاپ محمد باقشیش ابومالک، مغرب ۱۹۹۴. • محمدبن عمر واقدی، المغازی، چاپ مارسون جونس، قاهره، ۱۹۶۶. • یعقوبی، تاریخ. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله شماره۵۴۵۸. |